Fundacja Na Rzecz Niematerialnego Dziedzictwa Kultury w Polsce realizuje zadanie publiczne pt. „Krywulkarstwo łemkowskie i ludowa biżuteria koralikowa. Dokumentacja, digitalizacja i archiwizacja elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego polskich Karpat.”
Fundacja od wielu lat zajmuje się dokumentacją i upowszechnianiem wiedzy o elementach niematerialnego dziedzictwa kulturowego w Polsce, w tym elementów dziedzictwa mniejszości etnicznych w kraju. Z kulturą łemkowską zetknęliśmy się podczas realizacji projektów filmowych i edukacyjnych, związanych z dziedzictwem historycznym i kulturowym polskich Karpat. Nasi badacze i dokumentaliści od wielu lat prowadzą tam badania etnograficzne i różnorodne projekty dokumentacyjne, z których zrodził się także projekt związany z łemkowską i karpacką biżuterią koralikową.
Wśród form tej biżuterii, które są żywe do dziś w regionie, wyróżniamy przede wszystkim: łemkowskie krywulki, sylianki (drabinki) bojkowskie i huculskie, oraz huculskie gerdany.
Krywulki to szerokie naszyjniki plecione z drobnych, kolorowych koralików. Mają kształt szerokiego kołnierza, okrywającego nierzadko całe ramiona. Są symbolem łemkowskiego stroju z okolic Komańczy. W innych regionach Łemkowszczyzny kobiety najczęściej nosiły do stroju świątecznego sznurki małych pereł, korale prawdziwe lub szklane dutki. Jedynie w okolicach Komańczy, szczególnie w okresie międzywojennym, kobiety wyplatały z kolorowych szklanych koralików misterne krywulki.
Siljanki, zwane też drabinkami, to wąskie (2-3 cm) naszyjniki plecione ze szklanych koralików. Były skromniejsze od krywule i najczęściej w 2-3 kolorach. Dalej na wschód od Bojków, siljanki pleciono także na Huculszczyźnie. Huculskie drabinki były nieco szersze (5-6 cm) i wielokolorowe, niemal całe składały się z geometrycznych wzorów i motywów.
Huculskie gerdany to podłużne naszyjniki, także wykonane ze szklanych koralików. Co interesujące, gerdany pierwotnie były elementem odświętnego stroju męskiego. Dziś przeważnie noszą go kobiety, choć na Huculszczyźnie jeszcze można okazyjnie spotkać górali noszących gerdany. Gerdany są najczęściej dwu-, trzykolorowe, z wyraźnym motywem medalionu na dole.
Obecnie, wytwarzaniem krywulek zajmuje się wielopokoleniowa rodzina Anny Dobrowolskiej ze wsi Krzywa koło Gorlic. Pani Dobrowolska jest depozytariuszką dziedzictwa, które trwa w jej rodzinie od 5 pokoleń. Drugą mistrzynią karpackiej ludowej biżuterii koralikowej jest Ewelina Matusiak-Wyderka z Woli Sękowej koło Komańczy.
Współcześnie biżuteria koralikowa z Karpat trwa dzięki niewielkiej grupie mistrzyń, ale powoli zyskuje szersze grono adeptek i adeptów. Nasz projekt skupia się na udokumentowaniu i upowszechnieniu tradycji wykonywania ludowej biżuterii koralikowej na bazie zbiorów archiwalnych, zachowanych obiektów i współczesnej dokumentacji wizualnej. W ramach realizacji zadania, Fundacja dokona możliwie szerokiej dokumentacji związanej z tworzeniem i używaniem karpackiej biżuterii koralikowej. Na bazie stworzonego archiwum cyfrowego obiektów muzealnych i starych fotografii opracujemy cyfrowy katalog wybranych zbiorów i fotografii, dzięki czemu upowszechnimy wiedzę o historii i współczesności biżuterii koralikowej w polskich Karpatach. Dzięki współpracy z mistrzyniami tradycji, udokumentujemy powstawanie form biżuterii koralikowej w postaci warsztatów-do-sieci.
Prace nad projektem ruszyły z początkiem maja 2023. Pierwsze tygodnie to liczne kwerendy ekspertów w wybranych muzeach i zbiorach archiwalnych, gdzie znajdują się łemkowskie krywulki, dawne fotografie i łemkowskie stroje.
Zapraszamy do śledzenia kolejnych relacji z kolejnych etapów kwerend i dokumentacji wizualnej na temat łemkowskich krywulek i karpackiej biżuterii koralikowej.
***
Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Narodowego Centrum Kultury EtnoPolska. Edycja 2023.